Het gebeurt vrijwel nooit in Zuid-Korea: het terugsturen van Noord-Koreaanse vluchtelingen tegen hun wil naar hun thuisland. Nieuws over en beelden van de deportatie van twee vissers in 2019 domineren al dagen het Zuid-Koreaanse nieuws. ,,De [vorige] regering heeft deze twee vissers de dood in gestuurd terwijl ze hen conform de wetgeving in Zuid-Korea had moeten opnemen”, zei een woordvoerder van president Yoon Suk-yeol zondag.

De twee mannen maakten in november 2019 de oversteek naar Zuid-Korea via een bootje langs de oostkust. Daar werden ze aangehouden en ondervraagd. Uit verhoor zou zijn gebleken dat er een sterk vermoeden was dat het duo de overige zestien leden van hun bemanning op brute wijze met een hakbijl en hamer om het leven hadden gebracht – en vervolgens de wijk naar het zuiden hadden genomen. Zulke schurken hoeven we hier niet, dacht de regering van Moon Jae-in, die van 2017 tot afgelopen mei regeerde. Het tweetal werd een week na hun aankomst teruggestuurd naar Noord-Korea.

Het Zuid-Koreaanse ministerie van Eenwording deelde maandag voor het eerstvideobeelden van de hardhandige overdracht van de vissers over de grens tussen Noord- en Zuid-Korea, nadat enkele dagen eerder al foto’s werden gepubliceerd. Er is duidelijk te zien dat een van de mannen zich verzet tegen de deportatie. Sindsdien wordt via de media een discussie tussen Chung Eui-yong, nationaal veiligheidsadviseur van de vorige regering-Moon, en vertegenwoordigers van de kersverse president Yoon.

Laatstgenoemden beweren dat het terugsturen van de mannen in strijd is met de Zuid-Koreaanse Grondwet. Die stelt namelijk dat alle burgers van Noord-Korea recht hebben op een Zuid-Koreaans paspoort als ze dat land of een Zuid-Koreaanse ambassade elders weten te bereiken. Alleen Noord-Koreanen die expliciet aangeven terug te willen naar hun land van herkomst, omdat hun bootje bijvoorbeeld per ongeluk aan de weerszijde van de grens is beland, mogen worden teruggestuurd. Dat gold niet voor de twee vissers, die hadden aangegeven een verblijfsvergunning te willen aanvragen.

Onzin, beweert Chung. ,,Dit zijn geen personen die één of twee mensen hebben vermoord. Dit zijn notoire, verschrikkelijke moordenaars”, aldus de voormalige veiligheidsadviseur in een verklaring. Hij betwist dat de twee volgens de Grondwet asiel moet worden verleend. ,,Onze nationale wetgeving stipuleert dat criminelen die niet-politieke en ernstige misdrijven hebben gepleegd, zoals moord, dienen te worden uitgezet”. Zij zouden door de massamoord geen recht hebben op een vluchtelingenstatus.

Daarop sloeg de huidige perswoordvoerder weer terug. ,,Het is een serieus probleem om de Noord-Koreaanse vissers tot ‘verschrikkelijke moordenaars’ te bestempelen zonder een gedegen onderzoek. De overheid had dit in lijn met onze wet grondig moeten onderzoeken en dan pas met een conclusie komen”. Dat de twee binnen een week werden teruggestuurd, zou bewijzen dat van een diepgravend onderzoek geen sprake is geweest. Ook zijn ze niet aangeklaagd of veroordeeld voor ze werden uitgezet.

Ook heersen er twijfels over of de vissers wel echt wilden overlopen naar Zuid-Korea. Volgens Chung zei het tweetal hier niets over tot op het laatste moment en wilden ze enkel straf voor de massamoord ontlopen, maar Choi stelt dat er handgeschreven brieven zijn waarin de mannen hun wens uitdrukten om in Zuid-Korea te blijven.

De regering van Moon Jae-in ondernam jarenlang verwoede toenaderingspogingen tot Noord-Korea in de hoop het regime van Kim Jong-un tot een vreedzamer beleid en nucleaire ontwapening te bewegen. Het leverde indrukwekkende beelden op, van Kim en Moon die hand in hand over de grens stapten en samen boompjes plantten. Maar concreet veranderde er niets: Pyongyang behield haar kernwapens, trok zich terug uit de gesprekken, blies en inter-Koreaans verbindingskantoor op en testte afgelopen halfjaar een recordaantal raketten. Moons regering kreeg veel kritiek te verduren: het zou de mensenrechtensituatie in het Noorden negeren om de goede vrede met Kim te bewaren, ngo’s die zich voor Noord-Koreanen inzetten kregen te maken met weerstand vanuit de overheid en andere belangrijke politieke problemen werden genegeerd omdat Moon steeds met de noorderbuur bezig was.

Dat Seoul de Noord-Koreanen zou hebben teruggestuurd op verzoek van Pyongyang werd door Chung met klem ontkend. ,,Het was de Zuid-Koreaanse overheid die het Noorden vroeg om de twee mannen terug te nemen”. De regering van Yoon opent een onderzoek naar de uitzetting, waarbij vervolging van voormalige ambtenaren niet is uitgesloten.

Human Rights Watch veroordeelde de reputatie en stelde dat Moon ,,zo wanhopig was om de Noord-Koreaanse leider Kim Jong-un tevreden te stellen” dat hij ,,schaamteloos basale principes van mensenrechten en medemenselijkheid aan zijn laars lapte”. Suzanne Scholte van de North Korea Freedom Coalition zei ,,fysiek onwel” te zijn geworden van de beelden. Ze zei dat de uitzetting neerkomt op ,,medeplichtig zijn aan moord”. De kans is groot dat de vissers in Noord-Korea de doodstraf krijgen of veroordeeld worden tot een strafkamp.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen op 19 juli in NRC.