Achteraf heeft Kim Haneul er wel spijt van, dat hij in Noord-Korea nooit stiekem naar een Zuid-Koreaanse tv-serie heeft gekeken. Hij kende wel mensen die dat deden, maar deed zelf nooit mee. ,,Als ik dat toen wel had gedaan, had ik Noord-Korea veel eerder verlaten”, verzucht Kim.
Maar zo liep het niet – en niet zo gek ook. Kims familie had tot drie generaties geen enkele illegale daad verricht in het totalitaire Noord-Korea en genoot een redelijk goede sociale status. Ze mochten zelfs in de Noord-Koreaanse hoofdstad Pyongyang wonen, wat alleen weggelegd is voor loyale burgers. Na het doen van zijn tien jaar lange militaire dienstplicht mocht hij na eervol ontslag zelfs lid worden van de Koreaanse Arbeiderspartij, waar zijn ouders ook al bij zaten. Vanwege deze uitstekende achtergrond kwam Kim, in feite nog helemaal aan het begin van zijn carrière, in aanmerking voor een prestigeproject: werken in het buitenland, in zijn geval Rusland.
,,Ik sprak in Pyongyang mannen die in dat land hadden gewerkt en met veel geld waren teruggekeerd, voor Noord-Koreaanse begrippen dan”, vertelt Kim. ,,Ze vertelden me dat het echt extreem hard werken was, van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat zonder vrije dagen.” Kim hoorde ze wel, maar was toch jaloers op ze vanwege het geld dat ze hadden verdiend. ,,Toen zeiden ze tegen me: ga dan maar zelf ervaren hoe hard het leven daar is.” Dat deed hij: Kim betaalde zelfs steekpenningen ter waarde van een Noord-Koreaans jaarsalaris om uitgezonden te mogen worden. Hij zou vier jaar werken in de bouw in Moskou, Chabarovsk en Novosibirsk.
Kim Haneul is niet zijn echte naam, maar een pseudoniem om zijn identiteit te beschermen, alsook de veiligheid van zijn familie die nog in Noord-Korea verblijft. Afgelopen jaren ontsnapte hij van de Moskouse bouwplaats waar hij werkte en ook woonde, zonder die te mogen verlaten. Precieze data zijn bij de redactie bekend, maar wil Kim niet in NRC gepubliceerd zien zodat de Noord-Koreanen zijn identiteit niet kunnen achterhalen. Met een zwart vest en zijwaarts gekamd haar vertelt de dertiger met veel handgebaren vanuit de lawaaiige ontbijtzaal van zijn hotel in hartje Leiden.
De mannen die hij in Pyongyang sprak bleken gelijk te hebben. Kim en zijn Noord-Koreaanse collega’s werkten zeven dagen per week, vanaf 8 uur ’s ochtends. ,,Hoe laat het elke dag klaar was, wist je niet, maar vaak werkten we de avonden ook nog door. We kregen één dag per jaar vrij, Nieuwjaarsdag, en als je een dag ziek was, werd er tien dagen aan loon ingehouden”, aldus Kim. Soms leerde hij bepaalde taken mettertijd sneller uitvoeren, doordat hij er handiger in werd, maar dat leverde hem geen extra vrije tijd op. ,,Dan kwam mijn [Noord-Koreaanse] chef gewoon met nieuwe taken. Hoe meer werk hij door ons kon laten doen, hoe meer buitenlandse valuta hij kon binnen harken voor het regime.” Kims eigen loon bleef altijd gelijk, maar hij hield vol. Wat hij overhield, was alsnog een hoop geld in Noord-Korea.
Hoewel Kim zich vrijwillig aanmeldde om in Rusland te werken en hier zelfs smeergeld voor betaalde, geldt hij toch als dwangarbeider. ,,In het algemeen gaan Noord-Koreanen graag naar het buitenland om daar te werken omdat men ervan uitgaat dat hoeveel de Partij ook inpikt, ze altijd met meer naar huis zullen komen dan dat ze in Noord-Korea zelf hadden kunnen verdienen”, vertelt hoogleraar Koreastudies aan de Universiteit Leiden Remco Breuker. ,,Ben je daar eenmaal, begint de dwangarbeid. Hele lange dagen, moeilijke en gevaarlijke omstandigheden, salaris dat direct naar de Partij toegaat en geen mogelijkheid om nee te zeggen of naar huis te gaan.” Vrijwillige aanmelding doet er dan niet meer toe. ,,Noord-Koreaanse arbeid in het buitenland is bijna een platonisch ideaal van mensenhandel: het voldoet op alle punten aan de definitie ervan.”
Opmerkelijk is dat ondanks de vreselijke werkomstandigheden vooral mannen uit de hogere sociale klassen naar het buitenland worden gestuurd. Zij worden loyaal aan het Kim-regime geacht en vormen dus minder een vluchtrisico. Voor dat laatste heeft Pyongyang nog een wreed systeem bedacht. Behalve een afgeronde dienstplicht en een goede familieachtergrond moet een buitenlandse arbeider nog iets hebben: een vrouw en minstens één kind. Die blijven dan als ‘borg’ achter en kunnen gestraft worden als de man niet terugkomt.
Kim trouwde minder dan een jaar voor hij werd uitgezonden, maar heeft geen kinderen. Hij kocht iemand om om een medisch document te verstrekken dat zou bevestigen dat zijn vrouw zwanger was – ook al was ze dit niet. Kim heeft geen idee wat er met zijn echtgenote en andere familieleden is gebeurd sinds zijn vlucht en schiet vol bij de vraag. ,,Ik heb meerdere verhalen gehoord van Noord-Koreanen die zijn gevlucht waarvan de familie niet gestraft is”, zegt Kim na zich herpakt te hebben. ,,Aan die hoop klamp ik mij vast.” Veel gevluchte Noord-Koreanen sturen via tussenpersonen geld en berichten naar hun familieleden in Noord-Korea, maar dit is Kim nog niet gelukt. ,,Of ik me nou blij of verdrietig voel in Zuid-Korea, ik denk aan ze.”
In Noord-Korea volgde en geloofde Kim braaf de staatspropaganda, maar in Rusland brak hij langzamerhand uit zijn informatievacuüm. Hij keek soms Russische televisie en kon op den duur ook met een smartphone op internet. Kim groeide op met het idee dat Zuid-Koreanen in armoede leefden, maar zag in dramaseries juist de rijkdom en de vrijheid. ,,Ik voelde me bedrogen door de Noord-Koreaanse overheid”, aldus Kim. Hij keek zelfs een serie waarin Zuid-Koreaanse bouwvakkers over hun werk vertelden. ,,Daar klaagde iemand dat hij het zwaar vond dat hij maar 150 dollar per dag verdiende”, zegt hij met verbazing. ,,Nadat ik dat zag, dacht ik dat ik in Zuid-Korea miljonair kon worden.”
Zo hoorde hij ook over de Russische inval van Oekraïne, wat wel wat onrust teweegbracht onder hem en zijn collega’s. ,,We waren bang dat we naar het slagveld zouden worden gestuurd, we hadden toch door de dienstplicht militaire ervaring”, zei Kim. Uiteindelijk werd niemand gestuurd en kwam de opzichter zelfs vertellen dat we ons geen zorgen hoefden te maken. ,,Omdat we al dingen op internet hadden gezien, dachten ze waarschijnlijk dat we sneller zouden overlopen dan mensen die rechtstreeks uit Noord-Korea zouden worden gestuurd”, vermoed hij.Dat Rusland overschakelde op een oorlogseconomie merkte hij niet echt, omdat hij het terrein nooit verliet en geen contact had met Russen. ,,De bouwmaterialen werden goedkoper en er kwamen soms minder opdrachten, maar dat was het wel.”
Ook het spreken met Oezbeekse en Kazachse arbeiders deed zijn twijfels verder toenemen. Zij dachten dat de Noord-Koreanen meer verdienden dan zij, omdat Kim en zijn collega’s meestal van 8 uur ’s ochtends tot middernacht werkten, terwijl de rest van 9 uur ’s ochtends tot 6 à 7 uur ’s avonds aan de bak was. ,,Toen ze vroegen wat ik verdiende, schepte ik op dat dit 500 dollar per maand was, terwijl het eigenlijk rond de 200 was”, zegt Kim. ,,Alsnog schrokken zij zich dood: zelf verdienden ze 2.500 dollar. Daarna had ik nog minder motivatie om met dit werk door te gaan.” Kim heeft nooit gehoord wat er met het verschil is gebeurd, maar neemt aan dat dit naar de schatkist van Kim Jong-un ging – zoals vele onderzoeken eerder aantoonden bij soortgelijke dwangarbeidprojecten.
Driemaal stond Kim met zijn spullen klaar bij het hek, vastberaden om te vluchten, om toch weer terug te krabbelen. Uiteindelijk gaf een aankondiging dat het na vier jaar tijd was om terug te keren naar Noord-Korea de doorslag. Kim verliet het bouwterrein dat hij al die tijd vrijwel niet had mogen verlaten en belde de Zuid-Koreaanse ambassade. Die konden hem vanwege de diplomatieke betrekkingen met Rusland niet direct helpen, maar brachten Kim in aanraking met een advocaat die een asielstatus voor hem regelde. Na enige tijd in een Russische asielopvang werd hij naar de Zuid-Koreaanse hoofdstad Seoul gevlogen, waar hij nu woont en een nieuw leven probeert op te bouwen. Daar is hij nog aan het wennen omdat hij, naar eigen zeggen, ,,ineens in een land dat op het niveau van de jaren zeventig is blijven hangen naar een land dat in de toekomst lijkt te leven” is vertrokken. Maar: ,,het leven is goed.” Zuid-Korea is de veertiende economie ter wereld, hoger nog dan Nederland, terwijl Noord-Korea economisch als derdewereldland wordt gezien.
Bij zijn vlucht uit Rusland hoopte Kim nog dat hij als een brug kon dienen, om zijn familieleden te helpen vluchten naar Zuid-Korea. Van die hoop is inmiddels weinig over. ,,De grens is bijna volledig gesloten, waardoor vluchten bijna niet mogelijk is”, zegt Kim, die nog voor de coronapandemie begon uit Noord-Korea vertrok. Zijn droom in Zuid-Korea is bescheiden: ,,Ik wil hier zo veel mogelijk leren, een fijne baan vinden en een normale Zuid-Koreaanse burger worden.”
Iets positiefs wil Kim ook wel kwijt over het land dat hij ontvlucht is. ,,In Noord-Korea kent iedereen zijn buren en doe je daar veel samen mee. In die zin is het wel een hartverwarmende samenleving. In Zuid-Korea ken ik mijn buren niet eens.”
Als het woord hereniging valt, veert Kim bijna op uit zijn stoel. ,,Die kan me niet snel genoeg komen”, vertelt hij. ,,Tot die tijd probeer ik zo veel mogelijk geld te verdienen, zodat ik mijn familie kan helpen.”
Een kortere versie van dit stuk verscheen op 18 maart bij NRC.